تأثیر انقلاب اسلامی بر روابط خارجی  اندونزی

انقلاب اسلامی ایران تأثیر عمیقی بر چشم ‌انداز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اندونزی گذاشت. جو اجتماعی و مذهبی در حال تحول تجدید حیات دین و فرهنگ اسلامی در اندونزی، به ویژه از اواخر دهه 1980، باعث افزایش علاقه به اصول و آموزه های اسلامی در بین نسل جوان شد. این احیای آگاهی دینی، به نوبه خود باعث افزایش فعالیت های سیاسی و مطالبات برای بیان خواسته های آنان شد.

همزمان با احیای جهانی اسلام، اندونزی شاهد تشدید محسوس رویکردهای اسلامی در جنبه های مختلف زندگی، از جمله سیاست، پویایی اجتماعی و بیان فرهنگی بود. این چرخش در چهره اسلامی اندونزی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار گرفته است، از جمله بازگشت  دانش آموختگان  از دانشگاه ها و حوزه های علمیه خاورمیانه، که  تأثیر بسزایی در شکل دادن به تفکر دینی بسیاری از مسلمانان اندونزی داشت. (Raihani, 2022)

علاوه بر این، تأثیر انقلاب اسلامی ایران پیامدهایی بر روابط بین‌المللی اندونزی، به‌ویژه در تعامل با سایر کشورهای مسلمان‌ داشت. به عنوان مثال، از سال ۱۹۸۰ روابط اندونزی با ایران شاهد افزایش همکاری در زمینه هایی مانند آموزش، فرهنگ و تجارت بود. این همکاری متاثر از ارزش‌های مذهبی و فرهنگی مشترک و نیز تمایل به مقابله با نفوذ قدرت‌های غربی در منطقه  با سرعت دوچندان همراه بود.

رنسانس دین و فرهنگ اسلامی در اندونزی را می توان به احیای آگاهی دینی و علاقه به اسلام در میان مسلمانان به ویژه نسل جوان پس از سال ۱۹۸۰ نسبت داد. (Muniroch, 2014)  این احیاء در اواخر دهه 1980 آغاز شد و با تقاضاهای شدیدترمردم اندونزی برای نمایندگی سیاسی مسلمانان توسط دولت کشورشانهمراه بود..

نفوذ ایدئولوژی‌ های فراملی، تحت تأثیر انقلاب اسلامی ، منجر به تغییر جهت به سمت نگاه محافظه‌کارانه‌تر در اسلام اندونزیایی شد. (Raihani, 2022). این تغییر در تضعیف نفوذ سازمان های اسلامی  محلی مانند نهضت العلماء و محمدیه که در طول تاریخ نقش محوری در هدایت مسیر اسلام اندونزی ایفا کرده اند، مشهود است.علاوه بر این، ظهور ایران شیعه پس از انقلاب اسلامی، سلطه جریان اصلی جنبش‌های اسلامی محلی در اندونزی را به چالش جدی کشید. (Muhammad & Duderija, 2022) از سوی دیگر بازگشت فارغ التحصیلان اندونزیایی از دانشگاه ها و حوزه های علمیه خاورمیانه به کشورشان موجب انتشار تفاسیر محافظه کارانه تری از اسلامدر اندونزی شد که به تدریج بر اندیشه دینی بسیاری از مسلمانان اندونزی تأثیر گذاشته است.

برجستگی و نفوذ فزاینده اسلام در سیاست، زندگی اجتماعی و فرهنگی و روابط بین‌الملل اندونزی را می‌توان به اصلاحات جهانی اسلام از دهه 1970 و همچنین تعادل بین سیاست و مذهب در اندونزی در پایان دوره سوهارتو جستجو کرد . در سال های پایانی ریاست جمهوری سوهارتو در اندونزی و پس از دوره وی تغییر قابل توجهی در فضای مذهبی اندونزی رخ داد. این تغییرات که توسط انقلاب اسلامی ایران و سایر تأثیرات فراملی دامن زده شد،فضای محافظه‌کارانه‌تری را در اسلام اندونزی ایجاد کرد و سلطه قبلی سازمان‌ها و جریان های اسلامی این کشور  را به چالش کشید.

در ادامه این جریان گروه های اسلامی در صحنه سیاست داخلی و خارجی برجستگی بیشتری پیدا کردندکه منجر به رشد احزاب سیاسی اسلامی  با گرایش های اسلامی و سازمان های مردم نهاد مذهبی شد. تاثیر این گروه ها جریان سیاست خارجی و داخلی اندونزی غیرقابل انکار است. بعنوان نمونه روی کار آمدن هدایت نور وحید، یکی از عالم دینی برجسته اندونزی بعنوان رئیس جمهور در اندونزی در محدوده سال های ۲۰۰۰ نشان از تاثیر اسلام و انقلاب اسلامی ایران در اندونزی بوده است .

انقلاب اسلامی که در سال 1979 به وقوع پیوست، تأثیر بسزایی در ابعاد مختلف روابط بین‌الملل داشت. این انقلاب با ارائه رویکردهای ایدئولوژیک و استراتژیک نوین بر سیاست خارجی اندونزی تأثیر گذاشت. پیروزی انقلاب اسلامی در ایران منجر به تغییر سیاست خارجی اندونزی به سمت موضعی قاطع تر و مستقل تر شد. انقلاب اسلامی نظم منطقه ای تحت سلطه غرب را به چالش کشید و مفاهیمی چون «نفی هر گونه سلطه» و «دفاع از حقوق مسلمانان در سراسر جهان» را به عنوان اصول کلیدی سیاست خارجی ایران پس از انقلاب اسلامی معرفی کرد. اندونزی در آن سالها به عنوان یک کشور عمدتا مسلمان، متحد نزدیک ایالات متحده و غرب شناخته می شد. با این حال، انقلاب اسلامی سیاستگذاران اندونزیایی را برانگیخت تا اتحادهای خود را دوباره ارزیابی کنند و حمایت خود را از اهداف و همبستگی مسلمانان در اولویت قرار دهند. این امر منجر به فاصله گرفتن تدریجی از غرب و تعامل فعالتر با کشورهای مسلمان از جمله ایران شد. این تغییر در سیاست خارجی اندونزی را می توان درحمایت فزاینده آن از فلسطین و دیگر اهداف مسلمانان و همچنین تلاش برای تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای دارای اکثریت مسلمان مشاهده کرد.

علاوه براین، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نیز تأثیری غیرمستقیم بر سیاست داخلی و چشم‌ انداز مذهبی اندونزی داشته است. انقلاب اسلامی به ظهور جنبش‌ های اسلامی دامن زد و نفوذ گروه‌های اسلامی را در جامعه اندونزی افزایش داد. این گروه‌ها با الهام از انقلاب اسلامی ، بدنبال ترویج یک دستور کار اسلامی و ضد غربی

درسیاست های خارجی اندونزی بودند. قدرت گرفتن گروه ها اسلامی در اندونزی توانست تغییرات محسوسی در نظام سیاسی و رویکردهای ملی این کشور درقبال موضوعات دوجانبه، منطقه ای و بین المللی بوجود آورد. 

سیاست نگاه به شرق پس از انقلاب اسلامی و تاثیر آن بر روابط دو کشور

سیاست «نگاه به شرق» ایران در نتیجه نگاه آزادی خواهان و ضد نظام سلطه بود. این رویکرد در سال های گذشته و مخصوصا بعد از خروج یکجانبه و غیرقانونی امریکا از برجام در سال 2018 میلادی و اعمال تحریم ها برضد ایران، با جدیت بیشتری دنبال شد. ایران با در پیش گرفتن سیاست «نگاه به شرق» تلاش کرد از طریق برقراری روابط سیاسی، دینی، اقتصادی و فرهنگی با شرق از شدت پیامدهای تحریم ها بکاهد. در این زمینه، پژوهش حاضر به عوامل تأثیرگذار در روابط دوجانبه میان ایران و اندونزی در دهه های اخیر پرداخته و منافع گوناگون ایران در این کشور و نیز ابزارهایی را که ایران برای رسیدن به هدف خود به کار می گیرد مورد بررسی قرار می دهد. همچنین این پژوهش، به موانع و محدودیت هایی که مانع پیشرفت این رابطه می شود نیز توجه نشان می دهد. این پژوهش از سه محور اصلی تشکیل شده است که عبارتند از: نخست، عوامل تأثیرگذار در روابط ایران و اندونزی. دوم، سیاست قدرت نرم ایران در قبال اندونزی. سوم، ابعاد روابط ایران و اندونزی.

اندونزی همواره مورد توجه ایران و بخش مهمی از سیاست های دینی و اقتصادی مخصوصا سیاست خارجی ایران را به خود معطوف داشته است. این کشور در سیاست خارجی ایران یعنی همان سیاست نگاه به شرق، عامل تعیین کننده ای به شمار می رود. این کشور با دارا بودن ۲۸۰ میلیون مسلمان و شناخته شدن آن بعنوان پرجمعیت ترین کشور مسلمان جهان همواره مد نظر جمهوری اسلامی ایران بوده است.

بیشتر پژوهش هایی که با موضوع رابطه ایران و اندونزی صورت گرفته اند، از منظر دینی- سیاسی به این رابطه پرداخته اند که بخشی از تحقیقات درباره تشیع در شرق آسیا محسوب می شوند. به عنوان مثال، عمر السقاف در پژوهشی که انجام داده به هویت های اجتماعی مذهب شیعه در اندونزی در دوره بعد از محمد سوهارتو توجه نشان داده است. السقاف با ذکر تاریخچه ای، به این موضوع می پردازد که چگونه بعد از انقلاب اسلامی ایران، نگاه ها به تشیع در اندونزی با شک و تردید همراه شد. گفتنی است که در آن دوره، رویکرد انقلاب اسلامی با سیاست خارجی ضد کمونیستی اندونزی در دوره جنگ سرد، کاملا در تضاد بود. همچنین این پژوهش به این مطلب پرداخته است که چگونه انقلاب ایران که در آن زمان به عنوان «پیروزی اسلام» بر نظام پهلوی مورد توجه و رصد غرب بود، توجه علمای دین و دانشگاهیان را به خود جلب کرد[2].

با بررسی پژوهش های موجود با موضوع روابط ایران و اندونزی به این نتیجه می رسیم که بخش اعظم این پژوهش ها از منظر دینی و تاریخی به روابط دو جانبه دو کشور پرداخته اند و جای پرداختن به روابط این دو کشور در چارچوب روابط بین الملل و دیپلماتیک همچنان باقیست. عوامل چندی بر روابط ایران و اندونزی تأثیر گذار هستند که در اینجا به مهمترین آنها نیم نگاهی خواهیم داشت:

نخست . موقعیت راهبردی

کشور اندونزی در منطقه آسیا و اقیانوس آرام از موقعیت راهبردی بسیار مهمی برخوردار است. تنگه ملاکا که اقیانوس هند را به اقیانوس آرام پیوند می دهد در این کشور واقع شده است. اندونزی با داشتن آبراهه های بسیار مهمی که بیش از نیمی از تجارت بین الملل از آنجا عبور می کند و شرق و جنوب آسیا را با قاره اقیانوسیه پیوند می دهد، بزرگترین کشور مجمع الجزایری در جهان به شمار می رود که 17000 جزیره، در مسافتی برابر با 3200 مایل از شرق تا غرب امتداد یافته اند. این موقعیت راهبردی اندونزی نقش اساسی در راهبرد ایالات متحده در قبال منطقه جنوب شرق آسیا و اقیانوس آرام دارد. تنگه ملاکا، سنگاپور، شبه جزیره مالزی و جزیره سوماترای اندونزی را به یکدیگر پیوند داده و مسافت میان منطقه خاورمیانه و بازارهای بزرگ آسیا را کوتاه می کند. این تنگه با پیوند دریای چین جنوبی، اقیانوس هند و اقیانوس آرام ارتباط میان کشورهای چین، ژاپن و کره جنوبی را تأمین می کند. با توجه به اینکه اندونزی به عنوان بزرگترین کشور دریایی در منطقه جنوب آسیا از موقعیت ژئوراهبردی مهمی برخوردار است، یکی از طرفهای مهم منطقه ای درساختار امنیتی منطقه به شمار می رود. گفتنی است ساختار امنیتی این منطقه را ایالات متحده و کشورهای غربی دیگر مانند کشورهای اروپایی و استرالیا ترسیم کرده اند.

دوم. اهمیت اندونزی در جهان اسلام

اندونزی به عنوان پرجمعیت ترین کشور اسلامی، از اهمیت ویژه ای در جهان عرب و جهان اسلام برخوردار است. همین امر اهمیت این کشور را در «سازمان همکاری اسلامی» پر رنگ نموده و آن را به صحنه رقابت میان کشورهای اسلامی بدل ساخته است. کشورهای اسلامی رقیب تلاش نمودند با علمای مسلمان، دانشگاهیان و نهادهای دینی خصوصی و دولتی در اندونزی ارتباط برقرار کنند. برای بیان ماهیت این روابط، باید به آثار این روابط نگاهی داشته باشیم که از جمله آنها می توان کمک به مدارس دینی و دانشگاه های اندونزی در راستای آموزش زبان عربی و علوم اسلامی و جمع آوری کمک برای ساخت مساجد اشاره کرد؛ به ویژه اینکه کشورهای اسلامی مطرح مانند عربستان سعودی، قطر، امارات و ترکیه برای ساخت مساجد، کمکهای سخاوتمندانه ای

 اختصاص می دهند. ملک سلمان بن عبد العزیز پادشاه عربستان سعودی در جریان یک سفر رسمی به اندونزی 13 میلیارد دلار برای حمایت از فعالیتهای آموزشی، تجاری و مؤسسات دینی در اندونزی کمک کردند. کشور امارات متحده عربی نیز سرمایه گذاری های هنگفتی در اندونزی انجام داده است و به پاس تلاش های جوکو ویدودو رئیس جمهور کنونی اندونزی در راستای تقویت روابط دو کشور، یک مسجد در محله سفارتخانه ها در ابوظبی به نام وی نامگذاری شده است .

علی رغم اینکه اندونزی از لحاظ جمعیت مسلمانان، بزرگترین کشور اسلامی به حساب می آید، اما این کشور بر اساس پلورالیسم قومی و دینی بنا شده است و اصل «اندونزی اعتدال گرا» که به اصل « مجمع الجزایر اسلام» نیز یاد می شود ،را مبنا قرار می دهد. در این مورد، احمد رومادی استاد دانشکده الهیات و حقوق دانشگاه اسلامی شریف هدایت الله می گوید: در زمانیکه بسیاری از کشورهای اسلامی در سرتاسر جهان درگیر رقابت های سیاسی و جنگهای داخلی و دیگر انواع نزاع ها هستند، اندونزی با در پیش گرفتن پلورالیسم بدنبال الگوسازی و برند از یک کشور مسلمان است. دمکراسی نه تنها بر ایده خرافی عدم سازگاری اسلام و دمکراسی خط بطلان می کشد، بلکه نشان می دهد چگونه می توان اسلام را در یک دولت ملی مدرن حفظ کرد.

برخی بر این باورند که بعد از انقلاب اسلامی، دو گروه اصلی نقش عمده ای در ترویج اندیشه شیعی در اندونزی ایفا کردند. گروه اول: طلاب قم بودند که بعد از تحصیل در حوزه قم، به اندونزی بازگشتند. و گروه دوم: تعدادی از دانشجویان «مؤسسه فناوری باندونگ» بودند که برای تبلیغ و نشر تشیع و تعالیم انقلاب اسلامی جلسات معرفت افزایی برگزار کردند.

سیاست قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در اندونزی

انقلاب اسلامی پس از پیروزی تلاش کرد با تبلیغ و ترویج اندیشه انقلاب اسلامی، برای خود در میان مسلمانان نفوذ و محبوبیت کسب کند و در این راه از رویکردهای مختلفی کمک گرفت. رویکرد ایران در مواجهه با اندونزی پس از انقلاب اسلامی همواره توسل به شیوه های نرم و دیپلماسی فرهنگی بوده است. ایران در طول این مدت همواره تلاش نموده با استفاده از روشهای گوناگون، اندیشه انقلاب اسلامی و ساختار سیاسی آن را که یک ساختار سیاسی ترکیبی است، تبلیغ نماید. این ساختار ترکیبی که از آن با عنوان «دمکراسی دینی» یاد می شود، برای قشر دین مدار اندونزی چه مسلمانان دین مدار و چه محافظه کاران، بسیار جذابیت دارد.

بعد از به ثمر نشستن انقلاب اسلامی ایران، توزیع کتاب ها و نشریات ایرانی در دانشگاههای اندونزی به صورت قابل ملاحظه ای افزایش یافت. این کتابها حاوی مطالبی درباره ماهیت نظام حکومتی پس از انقلاب و فعالیت های دینی و فرهنگی بودند. برخی از محافظه کاران مسلمان و نیز شیعیان اندونزی شیفته الگوی سیاسی ایران یعنی «دمکراسی دینی» شده بودند. همچنین برخی گروههای چپ پیروزی انقلاب اسلامی علیه نظام پهلوی مورد حمایت امریکا را به منزله پیروزی بر نظام امپریالیستی امریکا تلقی کردند. یکی ازصوفیان و اندیشمندان اندونزیایی معتقد است که بعد از انقلاب اسلامی، روحانیون و نظریه پردازان ایرانی همچون مرتضی مطهری، علی شریعتی و طباطبایی طرفداران زیادی در کشوراندونزی کسب کردند.

چالش های و چشم انداز پیش روی روابط ایران و اندونزی

ایران و اندونزی در چندین مناسبت علاقه مندی خود را برای تقویت روابط دو جانبه مخصوصا در بخش انرژی اعلام کرده اند. اما تحریم های غیرقانونی امریکا علیه جمهوری اسلامی ایران همواره بعنوان چالشی جدی در مسیر توسعه مناسبات تهران و جاکارتا مطرح بوده است. با این وجود عزم مقامات عالی رتبه دو کشور  همواره بر استفاده از راهکارهای نوآورانه برای پیش برد روابط دوجانبه تاکید داشته است. در این راستا حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در یادداشتی اختصاصی در رسانه اندونزیایی جاکارتا پست، که پیش از سفر جناب آقای ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به اندونزی در ماه مه گذشته منتشر شدُ سفر رئیس جمهور رئیسی به اندونزی را آغازگر فصل جدیدی از روابط دوجانبه توصیف کرد. وی در یادداشت خود چنین نوشت : سفر جناب آقای سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران به جاکارتا که در پاسخ به دعوت رسمی جوکو ویدودو همتای اندونزیایی وی صورت گرفت، نه تنها نقطه عطفی در روابط دوجانبه دو کشور به شمار می آید، بلکه آغازگر فصلی جدید در روابط میان این دو ملت بزرگ است.

ایستادگی دو کشور در دو منطقه خاورمیانه و شرق آسیا، اشتراکات فرهنگی و تمدنی، پتانسیل های فراوان همکاری در عرصه‌ های مختلف، در کنار الزامات جدید نظم بین‌الملل، جملگی نویدبخش گشایش عصر جدیدی از روابط میان دو کشور برپایه احترام و درک متقابل است.

روابط دیپلماتیک ایران و اندونزی در حالی وارد دهه هشتم خود می شود که روابط دو ملت بزرگ ریشه عمیقی در تاریخ دارد. مردم دو کشور قرن‌ها پیش توانستند از طریق اسلام پیوندهای عمیقی با یکدیگر برقرار کنند. همچنین علما و روشنفکران مسلمان ایرانی و اندونزیایی در قرون گذشته تعاملات مفیدی را با یکدیگر داشته اند

پیوندهای زبانی بین دو کشور نیز به عنوان شاهد دیگری از تعاملات تاریخی بین مردم دو ملت در سراسر آسیا به شمار می آید. شمار قابل توجهی از واژه های فارسی در زبان اندونزیایی و دارایی های مشترک مانند امام محمد غزالی گواه عمق پیوندهای تاریخی میان این دو کشور است که زمینه را برای تعمیق روابط دو ملت فراهم آورده است.

جمهوری اسلامی ایران در چارچوب سیاست خارجی متوازن، هوشمند و پویا، اهمیت ویژه ای را برای توسعه روابط با اندونزی قائل است. خوشبختانه این عزم در دو طرف وجود دارد و مقامات جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اندونزی مصمم به ایجاد زیرساخت ها و امکانات مورد نیاز برای توسعه روابط در زمینه های مختلف هستند.

برقراری مذاکرات میان دو کشور طیف گسترده ای از موضوعات دوجانبه، منطقه ای و بین المللی را در بر گرفته است. ایران و اندونزی به دنبال تعمیق همکاری ها در زمینه های مختلف از جمله سیاسی، اقتصادی، تجاری، انرژی، علمی و فناوری، فرهنگی، پارلمانی و امنیتی هستند. به رغم روابط دو جانبه عالی، همکاری های سازنده و حمایت های متقابل در مجامع بین المللی، باید اذعان داشت که حجم روابط تجاری دو کشور با توجه به ظرفیت های موجود کمتر از حد انتظار است. از این رو، سفر رئیس جمهوری ایران و هیئت همراه به جاکارتا فرصت ارزشمندی را برای بخش‌های دولتی و خصوصی دو کشور فراهم کرد تا با ظرفیت‌ها و توانمندی‌های اقتصادی و تجاری یکدیگر آشنا شوند.

پیوندهای میان ایران و اندونزی در چارچوب همکاری های جنوب- جنوب، ریشه در تاریخ دارد و نشان از رویکرد مشترک دو کشور برای ایجاد جهانی متعادل است. دو کشور مواضع مشترکی در مورد مسائل منطقه ای، بین المللی و اسلامی دارند. همچنین مذاکرات مستمر دو طرف در این زمینه ادامه دارد. موضوعاتی مانند ضرورت وحدت کشورهای اسلامی، ترویج چهره واقعی اسلام در جهان، مبارزه با افراط گرایی، اسلام هراسی و حمایت از منافع مسلمانان جهان از جمله مردم مظلوم فلسطین، از جمله مواردی است که سیاست خارجی دو کشور را با یکدیگر همسو کرده است. بنابراین، جمهوری اسلامی ایران از تقویت همکاری با اندونزی به عنوان یکی از کشورهای اسلامی و تأثیرگذار مسلمان در جهان استقبال می کند.

نتیجه گیری

دو کشور ایران و اندونزی از سال های دور با یکدیگر در ارتباط مستقیم  هستند. روابط میان این دو ملت ریشه در تاریخ داشته و این دو ملت در طول سرنوشت خود همواره از یکدیگر تاثیر پذیرفته اند که نقطه اوج آن پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ و تاثیرات مختلف آن بر ابعاد مختلف اجتماعیُ، سیاسی، دینی، فرهنگی و اقتصادی اندونزی بوده است.

از طرف دیگر علاوه بر پیشینه تاریخی مشترک که ریشه در اسلام و فرهنگ اسلامی دارد، نگاه دو کشور به مسائل مختلف بین المللی و جهان اسلام بیش از پیش ایران و اندونزی را از لحاظ سیاسی به یکدیگر نزدیک کرده است. عزم مقامات دو کشور بر توسعه مناسبات نیز موجب آن شده تا ایران و اندونزی در فهرست اولویت توسعه مناسبات دوجانبه دولت های یکدیگر قرار گیرند. سفر جناب آقای ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به جاکارتا در مه ۲۰۲۳ و دیدار او با همتای اندونزیایی خود و امضاء ۱۱ سند همکاری میان دو کشور را در این راستا می توان توصیف نمود.

برخورداری از پیشینه تاریخی، فرهنگی و دینی مشترک در کنار نیاز اقتصادی دو کشور به یکدیگر و تشابه نگاه سیاسی آنان موجب شده تا تحلیلگران مسائل سیاسی و جهان اسلام به آینده دو کشور امیدوار باشند. آینده ای که می تواند در سایه مناسبات دو جانبه تهران و جاکارتا نه تنها منافع این دو کشور را بهمراه داشته باشد بلکه در اعتلاء امت اسلامی و جهان اسلام تاثیرگذار باشد.

منابع:

Muniroch, S. (2014, December 16). PESANTREN LITERATURE IN INDONESIAN LITERATURE CONSTELLATION.

Nurish, A. (2021, June 3). When Abangan Embraces Sufism: Religious Phenomenology to Counter Radicalism in Contemporary Java.

Nurhidin, E., Naim, N., & Dinana, M F. (2022, April 27). Abdurrahman Wahid (Gus Dur): Sufisme Transformatif.

Ishiguro, M A. (2022, December 1). Dance as Cultural Practice vs. Religious Piety: Acehnese Dance in Banda Aceh and Yogyakarta.

Ishiguro, M A. (2019, November 1). Ratoeh Jaroe:Islam, Youth, and Popular Dance in Jakarta, Indonesia.

Lahpan, N Y K. (2019, July 12). Islamic Musical Forms and Local Identity in Post-Reform Indonesia.

Raihani, R. (2022, August 12). School Leadership Practices and Identity Politics in a Multicultural Society: The

Muhammad, C L., & Duderija, A. (2022, June 30). Understanding the Context and Concept of Islam Nusantara.

Mulya, T W. (2021, October 4). Faith and fandom: young Indonesian Muslims negotiating K-pop and Islam.

Maghfuri, A. (2019, December 16). COUNTERING CONSERVATIVE-RADICAL UNDERSTANDING BY MAINSTREAMING MODERAT ISLAM AND THE ROLE OF EDUCATIONAL INSTITUTION IN INDONESIA.

Hamayotsu, K. (2013, November 1). The Limits of Civil Society in Democratic Indonesia: Media Freedom and Religious Intolerance.

Connley, A. (2016, April 1). Understanding the Oppressed: A Study of the Ahmadiyah and Their Strategies for Overcoming Adversity in Contemporary Indonesia.

Aji, A P., Mauradiva, A., & Kurniawan, F. (2021, June 30). Resistance against religious intolerance in Indonesia contemporary indie songs.

Wulandari, R. (2019, October 30). Project CERITA – A Peacebuilding Initiative through Storytelling.

Qurtuby, S A. (2020, December 30). THE RISE OF ISLAMISM AND THE FUTURE OF INDONESIAN ISLAM.

Spranz, R., Lenger, A., & Goldschmidt, N. (2012, June 12). The relation between institutional and cultural factors in economic development: the case of Indonesia.

“Islam in Asia: Diversity in Past and Present Exhibition: Islam in Southeast Asia,” Cornell University Library, November 2016, accessed June 21, 2022.

Umar Assegaf,“ Aspects of Shiism in contempory Indonesia: A Quest for Social Recognition in Post-Suharto Era (1998-2008)”; in Shiism in Southeast Asia: Alid Piety and Sectarian Constructions, edited by Chiara Formica and Michael Feener, (New York: Oxford University Press, 2015), 160, accessed June 20, 2022.

Facts and Figures,” Embassy of Indonesia, Washington, DC, DOI: July 2021, accessed June 23, 2022.

Asmiati Malik and Scott Edwards, “Saudi Arabia’s influence in Southeast Asia – too embedded to be disrupted?” The Jakarta Post, November 16, 2018, accessed June 20, 2022.

Ramadi Ahmad, “Nusantara Islam: Seeking a New Balance in the Muslim World,” The Hudson Institute, January 20, 2021, accessed June 23, 2022.

Chiara Formichi, “Lovers of the Ahl al-Bayt,” Inside Indonesia, September 25, 2011, accessed June 24, 2022.

Latief, Journal for Indonesian Islam, 307.

S.M. Mirmohammad Sadeghi and R. Hajimineh, “The Role of Iran’s ‘Soft Power’ in Confronting

Dicky Sofjan, “Forty Years After the Islamic Revolution of Iran: An Indonesian Perspective,” Jurnal Studi Agama-agama 9 no. 2 (2019): 165, accessed June 29, 2022.